Geschiedenis spoor Eindhoven/Acht Acht in historisch perspectief. Het emplacement Acht bij Eindhoven wordt al vele jaren lang elke werkdag in de ochtend bezocht door een containertrein die in het begin van de middag naar de Maasvlakte vertrekt. Incidenteel wordt er een trein met legervoertuigen beladen. Twee decennia geleden kwamen er nog vier tot vijf treinen per dag en in de jaren 60 was hier het Philips Expeditie Centrum dat wel 40.000 wagens per jaar op het spoor zette. Eindhoven
Eindhoven werd in 1866 aangesloten op het landelijke spoorwegnet. In dat jaar werden de baanvakken Boxtel – Eindhoven en Venlo –Eindhoven geopend als onderdeel van de staatslijn E: Maastricht – Venlo - Breda. In datzelfde jaar kwam ook de lijn Eindhoven – Hasselt, dus naar België, gereed. Omdat het vervoer en vooral ook het goederenvervoer snel aantrok, zouden het emplacement, de opstallen en het station regelmatig uitgebreid worden. Lange tijd reden de treinen naar het zuiden van Limburg over Venlo. Pas in 1913 werd – vooral gestimuleerd door de behoefte van de Limburgse mijnen aan een kortere verbinding met het westen – een soort van kortsluitroute tussen Roermond en Eindhoven over Weert in gebruik genomen. De aansluiting verlangde een grote uitbreiding van de sporenlay-out van Eindhoven en er was behoefte aan een groter station; dat werd in 1916 geopend.
De reizigersdienst naar Valkenswaard en Hasselt overleefde de crisisjaren niet. In 1938 werd het reizigersvervoer opgeheven; in 1940 en in 1945 zou het tijdelijk hersteld worden, maar daarna was het echt gedaan met deze internationale verbinding.
Toen in 1938 Boxtel – Eindhoven geëlektrificeerd werd, kreeg Eindhoven een geregelde uurdienst met Utrecht. De elektrische infrastructuur had veel te leiden van de oorlogshandelingen in de jaren 1940-‘45. De oorlogsschade was in 1948 weer hersteld en een jaar later was ook het spoor naar Maastricht en Heerlen van een bovenleiding voorzien; pas in 1956 kon er ook naar Venlo elektrisch gereden worden. Evenals in Tilburg begon al snel, namelijk in 1876, het gekrakeel om een te vaak en te lang gesloten overweg, te weten die van Woensel, even ten westen van het stationsemplacement. Het gekibbel zou driekwart eeuw aanhouden. Er kwam een voetgangersbrug in 1922, maar het was allemaal te weinig voor de exponentiële groei die de stad vooral door toedoen van Philips doormaakte . De gloeilampenfabriek, opgericht in 1891 had in 1927 al 10.000 werknemers. Ingrijpend was het plan uit 1928 om de doorgaande spoorlijn noordelijk om de stad te laten lopen en een kopstation in het centrum te projecteren. Een hoogspoor, een tunnelspoor, alle mogelijke plannen zijn in de loop der jaren de plantafel gepasseerd. Uiteindelijk werd in 1937 besloten tot de aanleg van een hoogspoor tussen Acht en Eindhoven, maar door de oorlog kwam het er niet van. Viermaal werd Eindhoven tussen 1942 en 1944 gebombardeerd, waardoor een groot deel van stad met de grond gelijk gemaakt werd. Vlak voor de bevrijding van Zuid-Nederland op 18 september 1944 vernietigden de Duitsers de opstallen, de infrastructuur en het materieel van het spoor; bovendien plunderen ze de Philipsfabrieken en voeren ze treinen vol machines, gereedschappen, grondstoffen en producten af over de oostgrens. In 1945 zou een deel weer teruggezonden worden.
Het enige voordeel van de vreselijke vernietigingen tijdens de oorlog was dat de verkeersproblemen bij de overwegen nu voortvarend aangepakt werden. Al eind 1945 werd eindelijk echt besloten tot de aanleg van een hoogspoor tussen Acht en Eindhoven station, met acht onderdoorgangen. Eerst werd het beschadigde station (het 2e station) tijdelijk hersteld. Een deel van het tracé werd tachtig meter naar het noorden verlegd en het hele emplacement werd opgehoogd. In 1953 waren de werken voltooid. Een aan de moderne tijd aangepast (3e) station verrees in 1956. Een jaar later werd de spoordijk verbreed om ruimte te maken voor een derde spoor naar het in Acht geprojecteerde Expeditie Centrum Philips. De veelbesproken en vooral veel verwenste Woenselse overweg werd uiteindelijk in 1955 opgeheven. In de jaren 50 achtte men de alleen nog voor goederen gebruikte lijn naar Hasselt dwars door de stad toch te bezwaarlijk en werd er een nieuwe verbinding geprojecteerd vanaf Geldrop naar Valkenswaard. Deze kwam in 1959 in dienst, waarna Eindhoven – Valkenswaard werd afgebroken, op het eerste stukje na, dat in bedrijf bleef als raccordement Philips Emmasingel. In juni 1973 trof een grote NS-reorganisatiegolf ook de verbinding Geldrop – Hasselt, met sluiting als gevolg. |
Philips
Philips realiseerde in 1908 een eerste fabrieksspooraansluiting, raccordement Emmasingel, aan de (oude) lijn naar Valkenswaard. In de jaren tot de oorlog breidde het bedrijf zich sterk uit met de aanleg van de terreinen Strijp I en Strijp II, (en later nog Strijp III) waarop aan de westkant van de stad een scala aan raccordementen verscheen (zie tekening). Het totaal liep op tot 23 kilometer bedrijfsspoor. In de jaren 50 werd 90% van de grondstoffen en producten per trein vervoerd, het merendeel van de producten naar het buitenland.
Om de vervoersstromen beter te kunnen coördineren bouwde Philips in 1959 in Acht het Philips Expeditie Centrum, direct aan de spoorlijn naar Boxtel en een drie kilometer lange lijn naar Strijp. Op tekeningen van Sporenplan.nl is te zien dat er in de jaren 60 zes sporen in de loods van het Expeditie Centrum Philips lagen met twee ernaast en acht sporen in een groepage/verzendloods. Enkele jaren daarvoor al zette Philips een eigen rangeerdienst op.
(lees hierover: C.W. Stoer, Philips’ Rangeerbedrijf, in Op de Rails, jrg 41, februari 1973 pg 25-33)
Via drie aansluitingen, de oude lijn naar Valkenswaard, aansluiting Eindhoven Mathildelaan en Acht werden in de hoogtijdagen 40.000 wagens per jaar de wereld ingestuurd. Met een speciale trailer werden er zelfs spoorwagons over de weg naar bedrijfsonderdelen in Veldhoven gebracht. Drie industrielocs en twee autotrekkers rangeerden in 1973 nog 12.000 wagens op de Philips-terreinen Emmasingel, Strijp I, II, III. Bij de Emmasingel, waar de gloeilampen geproduceerd werden, was het vervoer toen al teruggelopen tot enkele wagens per week. Strijp I voerde af naar de Mathildelaan en Strijp II en III naar Acht. Oversteken over de drukke Beukenlaan werd hierdoor zoveel mogelijk voorkomen.
Vanaf 1984 werd het vervoer van Philips uitsluitend nog via Acht afgehandeld (6.500 wagens), de sporen in de bebouwde kom zijn dan al opgebroken evenals de verbindingsbaan tussen Strijp en Acht. Het aanbod werd snel kleiner. In 1991 beëindigde NS de bediening van het Expeditie Centrum. Zo snel kan dat gaan.
Nog even kwam er een opleving: eind 1993 werden er door Philips wagens verstuurd naar Frankfurt. Het duurde enkele maanden, maar toen hief Philips het eigen rangeerbedrijf en daarmee het spoorvervoer op. De raccordementen van Philips bleven jarenlang, onbereden liggen, wachtend op tijden die niet meer kwamen. Nog steeds liggen er twee sporen. Heijden Logistic Services
Kort nadat de laatste trein van Philips het emplacement Acht verlaten had, nam Heijden in 1993 het initiatief tot de aanleg van een nieuwe aansluiting aan de oostzijde van het emplacement, het Goederen Distributie Centrum Acht: een loods waar het vanaf 1995 beperkte aantallen (enkele per week) schuifwandwagens met huisdierenvoer uit Duitsland aanvoertde. Een unimog zorgde voor het interne vervoer. De verwachtingen waren hooggespannen: mogelijk kwam er in Acht ook vervoer van afval en beton en misschien toch weer het een en ander van Philips, opperde RM123. Maar helaas, al in 1998 verhuisde Heijden naar een plek in Veghel, zonder spooraansluiting. Het spoor door de hal met twee kopsporen erachter bleef gehandhaafd, en ligt er nog steeds, maar wel buiten dienst. Van Rooijen Logistiek Dienstverlener / Railterminal Eindhoven
Van Rooijen opende aan het oostelijke spoor in mei 2000 een container-terminal, de Railterminal Eindhoven (RTE), die wél een succes werd. In het spoor naar Heijden kwam een aftakking van 200 meter, waarop de containertreinen (in delen) konden worden geplaatst. Op 31 mei 2001 reed een proeftrein, op 8 juni opende de DE61 van Short Lines de terminal en op 11 juni startte een dagelijkse containershuttle naar de Maasvlakte die het tot op de dag van vandaag volhoudt.
Op de eigen site (www.vanrooijen.nl/rail-terminal) omschrijft Van Rooijen zich als volgt: “Een op- en overslagterminal van zeecontainers, direct verbonden aan de hoofdbaan van de Nederlandse spoorader bij Eindhoven” Op de site lezen we verder: “Steeds meer ondernemers zien de voordelen van het vervoer per spoor, zoals besparing in tijd, kosten en milieuschade, mogelijkheden voor hoge volumes en daling van het aantal vrachtwagens op de weg.”
Sinds 2005 werkt deze terminal samen met Rail Terminal Brabant (RTB) van concullega Versteijnen in Tilburg, waarover de site zegt: “Door deze unieke samenwerking ontstaan voor de regio Eindhoven nog meer mogelijkheden om het drukke vrachtverkeer Rotterdam – Eindhoven (A58 – A16 -- A2) te verminderen en opdrachtgevers binnen de regio optimaal te dienen.” De laatste jaren is RTB Tilburg mede bekend om zijn treinen naar China. Milieubewustheid staat in elk geval in woord hoog in het vaandel van Van Rooijen.
Van Rooijen heeft twee reach stackers voor het laden van de containers. Wat opvalt is dat uitsluitend ‘droge’ containers geladen worden en dan met name 40 voets containers; tankcontainers zie je niet op de RTE.
Vervoerders komen en gaan (zie hierna) maar de terminal van Van Rooijen blijft een constante aan-/afvoer van containers houden, ongetwijfeld nog steeds met allerlei Philipsproducten. Losplaats leger
De bronnen geven geen helderheid over wanneer de losplaats Achts is aangelegd. In 2006 was de losplaats gewoon toegankelijk via een uitrit naar Mispelhoefstraat; naar sinds deze in een tunnel onder het spoor ligt, is de toegang lastig. In 2020 staan er hekken omheen.
Feit is dat al decennia lang de twee sporen (waarvan een straatspoor) incidenteel voor het laden van legervoertuigen uit de legerplaats Oirschot gebruikt worden. Zo haalde in september 1986 een dieselloc van het type 215 van de DB een tweetal treinen beladen met legertanks in Acht op. Tot 1997, toen er een nieuw koplaadperron aangelegd werd, stond er een laadwagen, die door aan een kant een as weg te nemen gebruikt kon worden als een soort oprit. In 2001 werd gesproken van twee legertreinen per maand. De losplaats is overigens, al maakte afvalsturing Brabant (zie hierna) er jarenlang het meest gebruik van, in het bezit van defensie, zodat legertreinen altijd prioriteit hebben. De legertreinen weren en worden voor zover bekend door Railion (en opvolgers) gereden. Er zijn bijvoorbeeld meldingen van:
2004 – september: twee legertreinen over de Maaslijn naar Acht;
2010 - 27 mei: trein met tanks naar Bergen Hohne (D);
2011 - 8 okt: een trein met Belgisch legermaterieel naar DldDuitsland;
2011 - 7 juni heen en 27 juni terug: Belgische tanks omdat het spoor bij de eigen laadplaats bij Leopoldburg (B) te slecht was;
2017 – 13 mrt: trein uit Bergen Hohne met Boxers en Fenneks;
2019 – 8 feb: trein naar Schönhausen met MB Jeeps, VW Pick-ups, 1 Bushmaster, diverse Legertrucks, Boxers en 2 Bergingstanks;
2019 – 15 nov: trein uit Bergen Hohne met Leopard bergingstanks, CV90's, Boxers, Bushmasters en YPR's. Losplaats afval I
In 1997 startte n.a.v. een besluit van de provincie Brabant afvalvervoer vanaf de losplaats Acht naar Moerdijk. NS/Cargo/Railion reed per dag twee treinen met ongeveer 15 wagens (met elk drie blauwe ACTS-containers). In 2001 werd de capaciteit van de trein(en) verhoogd tot 23 wagens.
In oktober van dat jaar belande - voor zover bekend eenmalig - een trein van ACTS met zand uit Almelo in Acht.
Moest er een legertrein beladen worden, dan verhuisde het afvalvervoer naar de losplaats van Weert. Omdat dat allemaal erg bewerkelijk was, werd in 2006 besloten dat niet meer te doen en op zo’n dag het afval naar een stortplaats af te voeren. In Moerdijk ging het afval naar de in 1997 geopende Afvalverbranding Zuid Nederland. Anno 2020 heet het Attero en profileert het zich als een bedrijf dat “een wezenlijke bijdrage wil leveren aan de verduurzaming van onze samenleving en het afval van onze klanten efficiënt, duurzaam en kosteneffectief verwerken. Attero beschikt over een uitgebreid netwerk aan moderne en efficiënte verwerkingsinstallaties en is daarmee de Nederlandse marktleider in de terugwinning van energie uit afval. Afvalenergiecentrales, vergistings- en composteringsfabrieken, scheidings- en sorteerinstallaties, productie-eenheden om biogas op te werken tot groengas, waterzuiveringsinstallaties en vier operationele stortplaatsen.” (www.attero.nl.onze-verwerking/) Dat klinkt uitermate milieuvriendelijk. Het afval komt uit Nederland, Ierland en Engeland naar Moerdijk, maar helaas is er bij Attero geen spoorvervoer meer. De bestemming Moerdijk veranderde voor de Achtse treinen in Wijster in de loop van 2013. Eind februari 2014 reed de laatste ACTS-afvaltrein uit Acht.
Rond 2015 hebben er rechtszaken gespeeld rond claims die Attero bij de Brabantse gemeenten had neergelegd omdat ze minder afval geleverd hadden dan contractueel was vastgelegd. Hoe het is afgelopen is niet bekend, en ook niet hoe het afval nu vervoerd wordt. Grote kans dat het niet erg duurzaam per vrachtauto naar een afvalverwerkingscentrale gaat. Losplaats afval II
Railion/DB Schenker startte in opdracht van Van Gansewinkel in september 2007 een tweede afvalvervoerstroom, nu met bedrijfsafval, naar het Afval Energie Bedrijf in de Houtrakpolder te Amsterdam. Dit afval ging in de rode Essent-containers die ook op Haarlem reden, zeven wagens in totaal. Het bedrijfsafvalvervoer sneuvelde al per 1 jan 2009.
Het afvalvervoer in Nederland was mooi en milieuvriendelijk ingericht met treinen uit alle delen van het land, toch kwam er in op 1 maart 2015 een (voorlopig?) definitief einde aan. Mede ingegeven doordat aanbesteding (obv wet en regels) opnieuw moest plaats vinden en anderen blijkbaar goedkoper konden transporteren en verwerken. Dat daarbij het milieu de grote verleizer is, doordat de truck het overneemt van de trein, neemt men blijkbaar op de koop toe. Treindiensten
Wagenladingvervoer
In 1963 brachten zes NS-buurtgoederentreinen (aankomst 0.27, 5.49 (facultatief), 7.08, 8.22, 10.08, 12.00) uit Eindhoven wagens naar Acht; in het tweede deel van de dag gingen vier buurtgoederentreinen retour (vertrek 12.45, 14.34, 19.10, 22.05). Verschillende andere goederentreinen deden het station ook nog eens aan: naar Den Bosch. Culemborg of Utrecht bijvoorbeeld. De losplaats werd apart bediend (13.56 – 14.15).
Na de opheffing van Eindhoven als rangeerstation werd Acht vanuit Venlo bediend. Elke ochtend vertrokken uit Venlo twee buurtgoederentreinen (meestal achter een 2400-loc) naar het westen, een naar Tilburg (deze liet ook in Eindhoven wagens achter) en een naar Eindhoven. De Eindhovense loc maakte eerst een slag naar Weert en Budel en daarna naar Acht (aanvoer), Boxtel en Veghel. In de middag werden de wagens van Acht direct naar Venlo gebracht. Tot de zomer van 1989 reed er vanaf Acht nog een aparte Philipstrein rechtstreeks naar Keulen.
Vanaf 1990 liep het gehele vervoer (ook de wagens naar Duitsland) via Kijfhoek en werd Acht bediend vanuit Eindhoven, vanaf 1991 vanwege het geringe aantal wagens nog slechts met een sik. In april van dat jaar kwam het wagenladingvervoer in Acht geheel tot stilstand. Containertrein
Al opgemerkt is dat de Achtshuttle in zijn twintigjarige bestaan al heel wat vervoerders versleten heeft. Des te opmerkgelijker dat hij al die jaren netjes vijf keer per week is blijven rijden. De tijdlijn ziet er als volgt uit:
2001 - 31 mei een proeftrein;
2001 - 8 juni opent de DE61van Short Liners de terminal;
2001 - 11 juni start een weekdagelijkse containershuttle naar Rotterdam gereden door Short Lines met DE 1002-locs. SL werkte samen met HGK: HGK-loc DE82 of 83 werd regelmatig voor de shuttle gezien;
2004 - oktober: na de overname van SL rijdt R4C-locs de Achtshuttle;
2006 - begin: ACTS neemt de shuttle; 5 treinen per week, over en rijdt met G1206-locs in een nieuwe ACTS-kleurstelling blauw met een gele band (7101-7103 en 506, later nog 7105-7108);
2008 - Nog steeds is ACTS verantwoordelijk maar de 7101-7103 en 7109 hebben een Portfeeders-kleurstelling gekregen;
2008 – mei: ACTS start een extra wekelijkse containershuttle van Acht naar de Ceres Paragon Terminal in de Amsterdamse Westhaven; De Paragon Terminal wordt in 2010 ontmanteld;
2008 – december: bij het rangeren op Acht raakt de cabine van loc 7110 zodanig beschadigd dat de loc moet worden vervangen;
2010 - 4 januari: vanaf nu staat DB Schenker aan de lat. Tijden: aankomst 7.46 vertrek 13.14 ma-vr;
2010 - tussen 2010 en 2019 hebben ook Captrain en RRF een beperkt aantal shuttles gereden;
2016 - Trainservices start de Portshuttle, een soort pendeldienst tussen de terminals in Rotterdam aan de ene kant en die van Acht en Tilburg Industrie aan de andere kant. In het voorjaar van 2017 stopt deze dienst; Ook Captrain rijdt (on)regelmatig Portshuttles tussen Rotterdam en Acht;
2017 - DB Cargo rijdt de shuttle: aankomst di-vr 8.12 (ma 7.27), vertrek: ma 13.02, di-do 13.32 vr 13.47;
2019: RRF rijdt als opvolger van Captrain een verlengde Portshuttle enkele keren per week door naar Acht en Tilburg;
2020 - RFO neemt de twee shuttles over van RRF: ma, wo vr blijft DBC, di en do wordt RFO; a 7:55 v 13.43. RFO rijdt met G2000-machines. Afvaltrein
Vanaf de opening van de afvalenergiecentrale (nu: Attero) in Moerdijk in 1997 rijdt NS-Cargo/Railion twee afvaltreinen met blauwe ACTS-containers vanaf Acht naar Moerdijk. Ze vertrekken een uur na elkaar in de avond, de eerste - met dieseltractie - gaat rechtstreeks, de tweede – met elektrische tractie - kent noodzakelijkerwijs een locwissel in Lage Zwaluwe. In de vroege ochtend verlaten alle lege wagens voor Acht en Tilburg Industrie Moerdijk (Mdk), de trein wordt gesplitst op Tilburg Goederen (Tbge), waarna eerst Tilburg Industrie (Tbi) en daarna Acht (At) bediend wordt.
Vanaf 1999 gaat het eerst naar Acht en daarna naar Tilburg Industrie. In 2004 is het aantal wagens vanaf Acht gestegen tot 20. De trein die Acht met Tilburg combineert wordt te lang, met als gevolg dat de trein uit Acht voortaan apart naar de Moerdijk gereden wordt. De lege wagens lopen nog wel gecombineerd naar Tilburg Goederen.
In 2007 neemt ACTS de afvaltrein over en ontwerpt daarbij een nieuwe opzet. Wagens Tbi gaan via Ht naar At, en dan samen naar Mdk. Terugweg alles naar At, van daar een deel naar Tbi.
Sinds de start van het vervoer van het bedrijfsafval rijdt in de nacht een extratrein Acht – Westhaven, aanvankelijk gereden door Railion en in 2008 overgenomen door ACTS. De retourwagens uit Westhaven hoppen terug: eerst achter een trein naar Kijfhoek, dan naar Mdk, waar ze gecombineerd worden met de lege wagens van de “eerste stroom”. Waarom vanuit Acht het bedrijfsafval naar Amsterdam en het huishoudelijk afval naar Moerdijk gaat? Daar zal wel over nagedacht zijn.
Als in 2010 ACTS HUSA wordt, krijgen de locs een oranje/blauwe kleur.
Op 1 juli 2011 neemt LOCON het afvalvervoer over en maakt de opzet nog ingewikkelder dan hij al was, maar wel efficiënter: de hele afvaldienst van Brabant en Zeeland kan met één loc gereden worden.
Het ziet er als volgt uit:
- beladen wagens uit Sloehaven (bij Vlissingen) + wagens Kragge (bij Roosendaal) naar Mdk;
- losse loc Mdk > Tbi;
- wagens Tbi + wagens At > Mdk.
In tweede helft van de nacht:- lege wagens vanaf Mdk achtereenvolgends naar At – Tbi – Kragge – Sloe.
Als begin april 2012 vanwege onderhoud aan de afvalverbranding in Moerdijk de capaciteit beperkt is, worden de wagens naar Wijster gebracht. In 2015 functioneert de volgende dienstregeling waarbij het oude emplacement Tilburg Goederen (Tbge) als scharnierpunt fungeert (dat was er toen nog), waarbij een e-loc serie 9900 (ex NS 1600) en een dieselloc type V100 wordt ingezet.
Lege wagens
- 9900 alle lege wagens in de nacht Wijster > Tbge;
- 9900 Tbge + wagens At > At;
- V100 (heeft in Acht overnacht) At > At losplaats: plaatsen van de wagens die door de 9900 gebracht;
- V100 los At > Tbge. (waarschijnlijk samen met de 9900);
- V100 + wagens Tge > Tbi;
- V100 los Tbi > Tbge;
- V100 + wagens Kragge van Tbge > Kragge;
- V100 los Kragge > Roosendaal (Rsd). Volle wagens
In Rsd zijn de volle wagens van Kragge achtergelaten door een andere trein uit Sloe (die afval van Sloe naar Mdk brengt; maar de wagens uit Kragge moeten naar Wijster!!)
- V100 + wagens Kragge Rsd > Tbge;
-.V100 leeg > Tbi;
- V100 met wagens Tbi > Tbge; (met omlopen in Ht);
- 9900 + V100 met wagens Tbi + Kragge van Tbge > At;
- V100 haalt wagens van losplaats;
- 9900 brengt alle wagens At > Wijster;
- V100 blijft achter in At.
Een knap stukje logistiek! Op 1 maart 2014 wordt het contract door Essent van de ene op de ander dag opgezegd en blijft Locon met lege handen achter. Legertrein
De incidentele legertreinen worden gereden door een 6400 van Railion en opvolgers, altijd met een personenrijtuig voor het begeleidend personeel. Slot
Van 1959 tot 1991 is het in Acht een komen en gaan van Philips-wagens. Twee jaar is het stil. Dan start een gestage groei tot 2008. Eerst zijn er de wagens voor Heijden, gevolgd door een dagelijkse containertrein voor Rooijen. Een dagelijkse afvaltrein naar Moerdijk. Rond 2008 is er een tweede container- en een tweede afvalstshuttle bij gekomen. En dan is er nog regelmatig vervoer van legermaterieel vanaf de losplaats. Dat komt op vier à vijf treinen per dag, dat is een imposante prestatie voor dit kleine emplacement. Wat er in 2020 van overgebleven is, zijn vijf Achtshuttles per week en een incidentele legertrein. Met dank aan Frank Schouten voor correcties een aanvullingen.
|
